" خوانین بختیاری " شریک اقتصادی " انگلیسی ها "

خبردنا : در دوره مظفری ، انگلیس و روسیه دوبرابر قدرت زمان خود محسوب می شدند . روسیه شمال ایران و انگلیس جنوب آن را حوزه نفوذ خود می دانستند و در امور آن مداخله می کردند . طبیعی است که هر کدام از آنها نسبت به مداخله دیگری در امور حوزه تحت نفوذ خود حساسیت وفق العاده داشت و واکنش جدی نشان می داد .

تحولات سیاسی کشور ایران در سراسر دوره قاجاریه و حتی بعد از قاجاریه به شکل دیگری متاثر از رقابت این دو ابر قدرت بوده است .

منطقه " بختیاری " در حوزه نفوذ " انگلیس " واقع بود و از این رو موقعیت و امکانات آن همواره تحت مطالعه و بررسی انگلیسی ها قرار داشت . سابقه حضور انگلیسیها در منطقه بختیاری و بررسی های منطقه ای آنها به دوره سلطنت فتحعلی شاه باز می گردد اما در سال 1292 قمری جوانی اسکاتلندی بنام " جرج مکنزی " که با انگلیسی ها در ایران همکاری داشت اطلاعاتی درباره احداث جاده ای از " اصفهان " به " شوشتر" که از منطقه بختیاری می گذشت جمع آوری کرد .

از سالهای آخر دوره " ناصرالدین شاه " روسها به عناوین مختلفی می خواستند نفوذ خود را به منطقه جنوب ایران گسترش دهند و در این راستا طرح ایجاد خط راه آهن به سوی خلیج فارس را پیگیری می کردند . طبیعی است که انگلیسی ها در این مورد واکنش نشان دادند . واکنش آنها تسریع در احداث جاده " خوزستان – اصفهان " برای مقابله با نفوذ سیاسی و تجاری روسیه بود .

در سال 1307 قمری شرکت برادران " لینچ " به طور آزمایشی کاروانی در خط " اصفهان – شوشتر " برای حمل کالاهای تجارتی خود به راه انداخت و بدین وسیله در پی کسب اطلاعات موثق درباره کرایه چارپا برای حمل مال التجاره ها و سرعت عمل در نقل و انتقال محصولات خود بود .

وزیر مختار انگلیس در همین زمینه از نماینده خود در اصفهان خواست تا با نماینده کمپانی لینچ همکاری کند . همزمان با اقدامات شرکت لینچ ، نمایندگان سفارت انگلیس با خوانین بختیاری در مورد احداث این جاده به مذاکره پرداختند و "پریس " کنسول انگلیس در اصفهان که این ماموریت را بر عهده داشت نتیجه مذاکرات خود را برای " سر مورتیمور دوراند " وزیر مختار انگلیس در تهران ارسال می کرد .

درسال 1314 قمری ، که مقارن با اولین سال سلطنت " مظفرالدین شاه " بود شرکت لینچ ضمن ارسال طرحی برای وزیر مختار انگلیس در تهران آمادگی خود را برای احداث جاده کاروان رو میان " اهواز " و " اصفهان " مشروط اینکه دولت ایران امنیت آن را تامین کند اعلام کرد .

با دریافت این پیشنهاد ، " چارلز هاردینگ " دبیر اول سفارت انگلیس در تهران برای مذاکره با خوانین بختیاری در این مذاکرات نگرانی خود را از احتمال اینکه بریتانیا بخواهد از این جاده برای حمله به شمال کشور استفاده کند و یا اینکه بریتانیا بخواهد از این جاده برای حمله به شمال کشور استفاده کند یا اینکه بخواهد خوزستان را ضمیمه مستملکات خود کند ابراز کردند اما در مجموع با احداث جاده مذکور موافق بودند و شرایط همکاری خود را اعلام کردند .

پس از کسب موافقت خوانین بختیاری ، مذاکرات مربوط به احداث جاده و پل ، میان برادران لینچ ، خوانین بختیاری و مقامات ایرانی ، زیر نظر سفارت انگلیس در تهران آغاز شد . در نتیجه این مذاکرات دولت ایران تصمیم گرفت که به منظور اجتناب از تحریک احساسات روسها ، امتیاز احداث این جاده را مستقیما به خوانین بختیاری بدهد و در ضمن قرارداد ، ماده ای بگنجاند که دست خوانین بختیاری برای استفاده از سرمایه خارجی باز باشد تا برادران لینچ بتوانند در مقام شریک قرارداد ، در امتیاز جاده سهیم باشند .

متن قرارداد امتیاز را کلنل پیکوت وابسته نظامی سفارت انگلیس در تهران تنظیم کرد و این قرارداد با موافقت نماینده دولت ایران و اسفندیار خان سردار اسعد و محمد حسین خان سپهدار و حاج علی قلی خان " سردار اسعد بعدی " که دو خانواده ایلخانی و حاج ایلخانی را شامل می شد صورت قانونی بخود گرفت .

به استناد ماده 5 این قرارداد که به خوانین بختیاری اجازه می دهد تا از سرمایه خارجی استفاده کنند وزارت خارجه انگلیس "چارلز هاردینگ " و برادران " لینچ " را مامور کرد تا با حاج علی " قلی خان " سخنگوی خوانین بختیاری در این مورد وارد مذاکره شوند . در نتیجه قراردادی میان " خوانین بختیاری " و شرکت " لینچ " تنظیم شد و در سال 1316 در قرارگاه ایلخانی و ایل بیگی در حوالی شوشتر به امضای نهایی رسید .

پس از طی این مراحل احداث جاده " بختیاری " در دستور کار قرار گرفت و همانگونه که پیش از این گفتیم با توجه به اهداف روسیه از یک سو و اهمیت استراتژیک اقتصادی و تجاری این جاده که مرکز ایران را به خلیج فارس پیوند می داد از سوی دیگر قرارداد بختیاری – لینچ را می توان نقطه عطفی در روابط بریتانیا و عشایر جنوب غربی دانست زیرا در این مقطع تاریخی جنوب غربی ایران برای بریتانیا موقعیت استراتژیک و مهمی پیدا کرد و به همین دلیل بختیاری ها برای انگلیسی ها اهمیت فوق العاده ای یافتند به گونه ای که هرگاه میان بختیاری ها و لینچ در مورد قراردادشان اختلافی پیش می آمد دولت انگلیس منافع اقتصادی خود را فدای اهمیت سیاسی بختیاری ها کرده و از آنها حمایت می کرد .

قرار داد دارسی :

حدود سه سال پس از انعقاد قرارداد جاده بختیاری در سال 1319 قمری یک تبعه انگلیس بنام " ویلیام ناکس دارسی " موفق شد امتیاز کشف و استخراج نفت را از مظفر الدین شاه دریافت کند . شرکت دارسی عملیات حفاری را در سال 1320 در غرب کرمانشاه شروع کرد اما به دلیل ناموفق بودن عملیات حفاری در سال 1323 در نواحی مسجد سلیمان که حوزه بختیاری محسوب می شد ادامه یافت .

انگلیسها مجبور بودند که از خوانین بختیاری برای حفاری در اراضی شان اجازه بگیرند . در همان سال با واسطه گری "پریس " کنسول انگلیس سه قرار داد میان " خوانین بختیاری " و " دارسی " امضا شد . قرار داد اول مربوط به سهام شرکت بود که به موجب آن خوانین بختیاری در امور شرکت سهیم می شدند .

قرارداد دوم مربوط به خرید اراضی بختیاری ها بود و قرارداد سوم در مورد حفاظت از حوزه های نفتی بود که به عهده خوانین بختیاری گذاشته شد .

در سال 1327 در شرایطی که "محمد علی شاه " و مشروطه خواهان درگیر نبرد با هم بودند حفاری چاهها به نتیجه رسید و نفت کشف شد و متعاقب آن شرکت نفت بختیاری با سرمایه سیصد هزار لیره و فردای آن روز شرکت نفت انگلیس و ایران با سرمایه دو میلیون لیره تشکیل شد و خانواده های " ایلخانی "و حاج " ایلخانی " براساس توافق 1323 قمری 3/ درصد سهام شرکت را پرداختند .

کشف نفت مهمترین رخداد سیاسی و اقتصادی کشور ما محسوب می شود و سایر مسائل را تحت الشعاع خود قرار می دهد و در واقع بعد از کشف نفت هیچ مسئله ای را در کشور بدون توجه به آن نمی توان به درستی تحلیل کرد .

*****************

منبع : تاریخ سیاسی کهگیلویه بقلم دکتر " سید مصطفی تقوی مقدم " ، صفحات 205-202

*****

" خبردنا " آماده انتشار مطالب در رد یا تایید این نوشتار می باشد . مطاللب خود را از " تماس با ما " سایت ارسال بفرمایید .