کتاب نوسازی و جامعه ی ایلی بویراحمد در دوره پهلوی منتشر شد.
هدیه به
روان پاک و آسمانی فرزندم، زنده یاد
محمدصادق روشنفکر
همو که برایم دوستی شفیق و یار و یاوری دقیق در عالم معرفت و تحقیق
بود.
ماهیت سیاسی و اجتماعی خان در بویراحمد
خان عنوانی مغولی بود که پیوستگی تام و تمام با جامعه ایلی داشت. خان به معنای رئیس قوم، فرمانروا، حاکم، شاه و قدرت بلامانع بود که به سران قبایل مغول اطلاق می شد. در میان اقوام ترک و بسیاری از ملل آسیا و مسلمانان صرفاً نامی سلطنتی و دولتی نبود و عنوانی برای اعیان و اشراف و رجال و بزرگان بود. این عنوان امروزه برای اشخاص مختلف و از طبقات پایین بخصوص قهرمانان مردمی از باب احترام استعمال برای رؤسای قبایل و » کی « می شود همانند ستارخان و باقر خان. پیش از آنکه واژه خان رایج شود، عنوان » کی « طوایف استعمال می شد که نشانگر پایگاه اجتماعی آنها بود (همان: 41 )هر چند استفاده از عنوان " کی " در دوره قاجاریه و همچنین دوره پهلوی همچنان رواج داشت، اما در مرتبه پایین تر از خان قرار گرفت.
" کی " در بیشتر مناطق از میان رفت این تنها یک تغییر لغوی نبود که خان جایگزین” کی " شده باشد بلکه این رویداد با تغییر نقش و رفتار نیز همراه بود (همان 42 ).
اگر چه نام و عنوان خان با ورود مغولان در ایران رواج یافت اما گویا برای اولین بار در زمان فتحعلی شاه قاجار عنوان و رتبه خانی به رؤسای برخی ایلات و عشایر داده شد )صفی نژاد،1368 ، 80 ). در عصر قاجاریه القاب سازی به وفور رایج گردید و لقب خان در بویراحمد، قشقایی و بختیاری، سوغات حکومت قاجاریه است( کیاوند، 1368،60). بر اساس گزارش فارسنامه، اولین بار در اواخر حکومت زندیه، کی هادی فرزند کی ملک (جد اعلای خوانین بویراحمد( به خانی منصوب و هادی خان نامیده شد( حسینی فسایی، 1378: 1482/2 ). برخی از نویسندگان معاصر، اعطای عنوان خان به حاکمان بویراحمدی را در ابتدای دوره قاجاریه و در زمان فتحعلی شاه می دانند (تقوی،1377:95).
خان در کهگیلویه و بویراحمد دیکتاتوری بود که ریاست کل ایل را به عهده داشت و از طریق اعمال زور و ثروت به قدرت می رسید و پسران او پس از وی جانشین پدر می شدند و معمولاً حق تقدم با پسر بزرگ بود. البته این رسم همیشه رعایت نمی شد و در مواردی پسران کوچکتر با قدرت قهرآمیز و جنگ و ستیز جانشین پدر می شدند. در زمان بروز اختلاف بر سر جانشینی، مؤلفه هایی چون حمایت حاکمان وقت، وجود نیروی بیشتر از طریق قدرت محلی، ثروت، داشتن روابط درون ایلی و برون ایلی بسیار تأثیرگذار بود(احمدی، 1361: 188 ) برای خان شدن تحصیلات و آگاهی های اجتماعی و سیاسی چندان ملاک و معیار نبود بلکه داشتن وابستگی های ایلی و خویشاوندی و زد و بندهای قبیله ای و تعصبات خویشاوندی نقش تعیین کننده ای در رسیدن به جایگاه خانی داشت. دولت، توده مردم و خود خان ها بر دودمانی و نژادی بودن خان ها در رسیدن به جایگاه خان اعتقاد داشتند. کسی که از دودمان و تبار خان نبود نمی توانست خان شود. سیستم خانی تسلط یک فرد بر جامعه ای خاص بود که برای اعمال قدرت و داشتن اختیار لازم به مقامات حکومتی نیازمند بود و وفاداری و اطاعت اعضای ایل تداوم قدرت و حاکمیت او را تضمین می کرد. استفاده از عنوان خان برای روسای ایلات و عشایر با آنچه که عنوان خان در فرهنگ سیاسی مغول بود تفاوت اساسی داشت زیرا در میان مغولان، خان یا خان بزرگ کسی بود که فرمانروایی یک سرزمین وسیع که گاهی یک امپراطوری بود را به عهده داشت. از لحاظ اقتصادی، متکی به مالیات های مستقیم و غیرمستقیم و به عبارت درست تر، باج و خراج هایی بود که از مردم می گرفت. علاوه بر آن باج و خراج، پیشکش ها، شاخ شماری و خیش شماری ها که توسط اعضای ایل به مناسبت های مختلف در ظاهر به او هدیه می شد نیز نقش تعیین کننده ای داشت )صفینژاد،1368 : 400 – 371 ) و افراد ایل در وضعیتی اجبارآمیز و نه از روی اراده و رغبت، هدیه به خان تقدیم می کردند. به لحاظ اجتماعی، ستمگری و سلطه بر توده مردم در هر شرایطی بی حساب و کتاب و باج گیری و یغماگری خان امری طبیعی و از شاخصه های نظام ایلی به شمار می رفت که ناشی از ناتوانی و ناآگاهی و ضعف بینش اجتماعی و فقر و نداری افراد در تعیین و انتخاب سرنوشت خود بود. به همین دلیل در برخوردهای ایلی و حکومتی و دیگر موارد به اجبار از دستور خان پیروی می کردند (احمدی، 1361:192)
خان علاوه بر ابعاد مادی که در قالب های مختلف از مردم دریافت می کرد نیروی انسانی افراد ایل را به صورت بیگاری و رایگان در احداث و ساختن قلعه ها، استحکامات جنگی، احداث منزل مسکونی، کارهای کشاورزی و دامداری و سایر موارد دیگر به خدمت می گرفت بدون اینکه مزد و حق الزحمه ای ارائه نماید. در چنین وضعیتی، دولت ها نه تنها با چنین سیستم و نظامی برخورد نمی کردند بلکه خود در اقدامات خوانین شریک بودند و آنان را در اقدامات ستمگرانه یاری و همراهی می کردند. دولت ها برای مردم عادی ایل که اکثریت بودند هیچ گونه اعتبار و اهمیتی و حقوقی قائل نبودند. دولت ها خود عامل تقویت کننده خان ها بودند و در نتیجه اعتبار بخشی از روابط کهنه ارتجاعی ایلاتی به شمار می رفتند (احمدی، 1361:199)
جامعه ای ایستا و کاستی مانند ایل، نماد و نشانه غرور توده مردم و پاسدار مرزهای ایلی بود )همان: :200 ). او در ایل خود پادشاه مطلقه ای بود که اراده اش در درون ایل نافذ و اجرای حکمش حتمی و لازم بود. هیچ تصمیمی در درون ایل بدون اجازه و اطلاع خان اجرا نمی شد، حتی در مسائلی نظیر ازدواج وی باید اجازه می داد. وی همچنین تصمیم گیرنده اصلی در ایل بود و مقام خان بالاترین مقام ایل محسوب می شد که به صورت موروثی دنبال می شد اما چون خوانین برخوردار از تعدد زوجات بودند میان فرزندان آنها بر سر جانشینی جنگ و درگیری های خونین روی می داد و قتل و غارت های بی شمار بوجود می آمد )همان: 492). خان ها برای تحکیم موقعیت سیاسی خود سعی می کردند که نظر کدخدایان و رؤسای تیره ها و طوایف مختلف را به دست آورند و در صورت موفقیت بر قدرت آنها افزوده می شد و اگر در این راه ناموفق بودند از قدرت آنها کاسته می شد. خان برای همراه کردن رؤسای طوایف و تیره ها با خود از راه های مختلف بهره می گرفت. گاه از طریق ازدواج های پیاپی شبکه خویشاوندی خود را گسترش می داد و رؤسای پرنفوذ و مقتدر ایل را با خود همراه می ساخت و گاه با ایجاد نفاق و توطئه در میان تیره ها و طوایف، موقعیت رؤسای آنها را متزلزل می کرد تا از این طریق بتواند آنها را با خود هماهنگ نماید )همان: 493 ). این درست همان سیاستی بود که حکومت نسبت به خود خوانین در پیش می گرفت و خوانین نیز نسبت به مجموعه پایین تر از خود آن را به مرحله اجرا درمی آورد.
تاریخچه دودمانی خوانین بویراحمد (منازعات درون ایلی) در قسمت بعدی منتشر می شود.....
