خبردنا - محمدرضا فاضل کارشناس ارشد فعال در صنعت سدسازی: افزایش جمعیت طی سالهای اخیر همانند کاتالیزوری موجب افزایش سرعت تخریب محیط زیست گردیده است. مردم بر محیط زیست تأثیر می گذارند و محیط زیست هم بر مردم. محیط زیست بر کشاورزی تأثیر می گذارد و کشاورزی نیز بر محیط زیست(1 )سوال مهم اینکه بقای مردم زنده امروز مهمتر است یا حفظ محیط زیستی که تولیدات غذا و حیات در آینده به آن وابسته است؟ جواب هر چند واضح است که البته هر دو مهم هستند و اگر محیط زیست نباشد، بقای مردم به خطر می افتد ولی نحوه رسیدن به این تعادل به سادگی گفتار در عمل اتفاق نمی افتد و شاید مهمترین دلیل آن نداشتن توافق در نقطه تعادل است.
چندین سال پیش یک دوره پنج ساله بی بارانی منجر به قحطی در ایالت سیدا در شمال شرقی برزیل گردید که منجر به هجوم حدود 2 میلیون نفر از مردم منطقه فلاجادوس به شهرهای ساحلی و در نتیجه بروز آشوب و مشکلات فراوان گردید، نظیر آنچه امروزه در اکثر مواقع در مورد قحطی در آفریقا می شنویم. اما قحطی یک مسئله جهانی است و فقط مربوط به گذشته نیست.
یکی از مسائل مهم در مبارزه با قحطی معیار ذخیره غله در دسترس به روز است که طی یک دوره 20 ساله از 1960 تا 1980 این ذخیره از 100 روز در سال به 40 روز در سال رسیده است و قاعدتاً امروزه این عدد بسیار کمتر است(1).
دو موضوع تأثیر گذار در افزایش ذخائر غذا یکی تأمین آب کافی و به موقع و بهبود روش آبیاری و دیگری افزایش سطح زیر کشت کشاورزی است هر چند نحوه توزیع نیز بسیار اهمیت دارد(1)
سوال مهم این است که در کشوری نظیر ایران با اقلیم خشک و نیمه خشک که در فصولی از سال بارش های سیل آسا موجب بروز سیلاب های وحشتناک شده و در فصولی از سال به علت عدم بارش و از آن مهمتر در سالهای کم بارش و بدون بارش، چه روشی برای تأمین آب شرب ، کشاورزی و صنعت باید در پیش گرفت.
ایرانیان در گذشته مهارت فوق العاده در احداث قنات ها و بهره برداری از آن داشته اند. قنات ها در سالهای 1330 به قبل که جمعیت ایران کمتر از 25 میلیون نفر بود مفید بودند ولی در شرایط کنونی پاسخ نیازهای 80 میلیون انسان را نمی دهند(2)
بین سالهای 1900 تا 2000 میلادی بیش از 33 هزار سد بزرگ و کوچک در دنیا ساخته شده که سهم آسیا، اروپا و آمریکا به ترتیب 39 ،19 و 35 درصد بود و این روند هنوز هم ادامه دارد. بیش از 2700 سد با ارتفاع بیش از 60 متر در دنیا وجود دارد که سهم ایران از این رقم تنها 60 سد بزرگ و سهم ترکیه، همسایه ما از این رقم 195 عدد است.(3)
در مجموع تعداد سدهای بزرگ و کوچک دنیا براساس گزارش ( ICold2000 )به رقمی بیش از 30 هزار عدد رسید که سهم چین 46.2 درصد، آمریکا 13.8 درصد، ترکیه 163 1.3 درصد، کشورهای اروپایی ( اسپانیا، فرانسه، ایتالیا، انگلیس، نروژ و آلمان) حدود 7.3 درصد و البته ایران سهم زیادی ندارد.
در اروپای غربی پرباران و سرسبز تا سال 2000 بیش از 4277 سد بزرگ ثبت شده و فقط در اسپانیا حدود 1200 سد وجود دارد(2)
مقایسه ای بین مقدار تُناژ آلاینده تولید شده در سال 1378 ناشی از نیروگاههای حرارتی، گازی، ترکیبی و نیروگاههای برق آبی بسیار جالب توجه است. مجموع تناژ آلایندهای تولید شده نظیر اکسید گوگرد، مواد جامد و گاز کربنیک خارج شده از نیروگاههای غیر آبی در سال 78 در ایران به حدود 67 میلیون تن می رسد در حالی که کل میزان تولید این آلاینده ها در همین زمان در نیروگاه های برق آبی فقط 33 هزار تن است.
از طرفی هزینه خسارت آلایندهای دی اکسیدکربن خروجی از نیروگاههای آبی در سال 1378 به رقم 2.4 میلیارد ریال می رسد که در مقابل 3900 میلیارد ریال نیروگاههای غیر برق آبی بسیار ناچیز است. حتما مهمترین دلیل اینکه انرژی تولیدی از نیروگاه های برق آبی به عنوان انرژی پاک شناخته می شود همین موضوع است(4).
نیروگاههای برق آبی در کشورهای توسعه یافته به عنوان Green Power یعنی تولید کننده برق سبز Green
Elctrical معرفی می گردد و انرژی حاصله را Environmental Friendly Source یعنی انرژی دوست دار محیط زیست می نامند.
با توجه به روند افزایشی جمعیت و نیز روند افزایشی چالش بزرگی به نام آلودگی هوا، آیا می توان گفت بدون داشتن مخازن ذخیره بزرگ ناشی از احداث سد بتوان رفع نیاز بشر در زمینه برق را مدیریت کرد؟ از فواید دیگر احداث سدها از قبیل توسعه صنایع گردشگری، اشتغال پایدار، ایجاد بستر برای توسعه صنایع آبزیان نیز نباید به سادگی عبور کرد.
زمین های زیر کشت برده در استان خوزستان 145000 هکتار ناشی از احداث سد دز بود که اگر میزان برق تولیدی و بازدارندگی در مقابل سیلاب های مخرب خوزستان را نیز منظور کنیم، باید متقاعد شویم که منافع احداث سد بیشتر از مضرات دوران ساخت است.
بر کسی پوشیده نیست که احداث سدها علاوه بر منافع بسیار زیادی که دارد، تخریب بخشی از پوشش گیاهی را نیز به همراه دارد، همانطوری که حرکت اتومبیل ها، احداث ساختمان ها، حتی انتشار کتاب، دفتر و قلم نیز آسیب های زیست محیطی دارد. باید قبول کرد که در قرن 21 هستیم.
اخیراً در فضای مجازی مباحثی در خصوص احداث سد چمشیر مطرح گردیده است که دو نگرانی را مطرح می کنند. ابتدا و طبق روال یک دهه گذشته صنعت سدسازی را مورد تاخت و تاز قرار داده اند و در ادامه نیز آبگیری سد چمشیر را منجر به بروز فاجعه انحالل نمک دانسته اند.
شروع مطالعات سد چم شیر از اوائل دهه 1370 توسط مشاور طرح ( شرکت تهران سحاب ) آغاز گردید و توجه به اینکه یکی از اهداف اولیه طرح بهبود کیفیت آب رودخانه زهره بود، این مطالعات و بررسی ها در ادامه با حضور شرکت های مهندسین مشاور مهاب قدس، مهندسین مشاور سازند آب پارس، مهندسین مشاور رویان، مهندسین مشاور آریو بهمن طرح، موسسه تحقیقات آب دانشگاه تهران، بخش علوم زمین دانشگاه شیراز و موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو ادامه و تکمیل گردید.
رودخانه زهره که سد چمشیر برروی آن قرار دارد به علت شرایط زمین شناسی منطقه و جنس سنگ غیر قابل نفوذ آن در ایام بارش به شدت سیلابی می گردد. در سیلاب های سالهای 90 ،91 و 98 دبی عبوری از محل احداث بدنه سد اعداد 2400 ،1300 و 1900 مترمکعب بر ثانیه ثبت گردید که این حجم فراوان نعمت بدون کوچکترین بهره برداری وارد خلیج فارس شد ، ضمن اینکه در ایام خشک و بدون بارش دبی 1.5 مترمکعب بر ثانیه نیز ثبت گردید.
دبی پایین منجر به کاهش بسیار زیاد کیفیت آب و سیالب نیز موجب تخریب زمینهای تراز پایین با پتانسیل کشاورزی خواهد شد که در هیچ کدام از این دو حالت امکان بهره بردن بهینه از آب رودخانه نخواهد بود.
در مخزن سد چمشیر مطلقاً هیچگونه گنبد نمکی طی مطالعات مورد اشاره مشاهده و ثبت نگردیده است(5).
مطابق لاگ های زمین شناسی گرفته شده از شرکت نفت، نزدیکترین فاصله نمک تا سطح زمین در بخشی از مخزن در عمق حداقل 400 متری می باشد و هیچ گونه نمک سطحی و یا نزدیک به سطح در هیچکدام از چاهها و گمانه های حفاری شده مشاهده نشده است.
سازند گچساران که مخزن سد برروی آن قرار دارد در حالت پر بودن مخزن کمتر از 35 درصد سطح تماس را شامل می شود(5) و شرایط زمین شناسی سد چمشیر بسیار شبیه به سد کوثر است که بیش از 15 سال از آبگیری آن می گذرد و البته هی چگونه انحلال معناداری در سطح آن مشاهده نمی گردد مُضاف بر اینکه پس از آبگیری و مطابق انتظار شاهد بهبود کیفیت آب بوده اند.
با ذخیره 2.3 میلیارد مترمکعبی آب در سد چمشیر امکان مدیریت در رهاسازی آب وجود داشته و با برنامه ریزی مناسب علاوه بر تولید برق، امکان اجرای طرحهای کشاورزی با راندمان باال در منطقه فراهم خواهد شد.
امید است با تکمیل سریعتر این پروژه عظیم ملی، مردم منطقه از مواهب ارزشمند آن بهره مند گردند.
منابع:
1 -عبدالحسین وهابزاده ـ شناخت محیط زیست ـ زمین سیاره زنده ـ دانیل بوتکین، ادواردکلر
2 -بهروز بهروزی راد ـ حق آبه محیط زیست رودخانه ها
Icold2000 -3
4 -مجموعه مقاالت کنفرانس سدها ـ 1388
2 -شرکت مهندسین مشاور تهران سحاب ـ خالصه روند و یافته های مطالعات سد چمشیر
